روابط ایران - شوروی در زمان جنگ سرد
سالهای بحران روابط ایران و شوروی (سابق) پس از خروج نیروهای اشغالگر شوروی سابق از ایران در سال ۱۳۲۵، قوام، حزبی به‌نام دموکرات تأسیس کرد. سپس با حزبهای توده و حزب ایران الهیار صالح، کابینهائتلافی را تشکیل داد. این کابینه پس از مدتی با خروج سه وزیر تودهای از آن منحل شد.سپس مسأله آذربایجان با حمله نیروهای دولتی و تسلیم عده ای از نیروهای کمونیستی وفرار عدهای دیگر به شوروی سابق حل شد. در این زمان، قوام انتخابات دورهء پانزدهم،مجلس را برگزار کرد. هر چند حزب دولتی قوام اکثریت کرسیهای مجلس را به دستآورد، امّا اعضای حزب قبل از افتتاح مجلس، علیه خود او موضع گرفته، پس از آغازمجلس نیز از دولت او حمایت نکردند. در نتیجه مجلس پانزدهم، ضمن ردّ توافق نامه سه ماده ای قوام - سادچیکفصفحۀ ۱۸۸واگذاری هر نوع امتیاز نفت و یا ایجاد هر گونه شرکتی را که بیگانگان در آن سهیم باشند،مردود اعلام کرد. بدین ترتیب سیاستهای قوام در مورد شوروی سابق شکست خوردودورهای در روابط دو کشور آغاز شد که از آن به عنوان سالهای بحران روابط بین دوکشور یاد میشود.[- ر.ک: تاریخ سیاسی معاصر ایران، مدنی، ج ۱، ص ۱۶۶-۱۵۶؛ ایران و قدرتهای بزرگ در جنگ دوم جهانی، ذوقی، ص ۳۴۹ ] دولت شوروی این اقدام را یک تبعیض آشکار و عملی خصمانه نسبت به خوددانست. و نسبت به پیامدهای آن هشدار داد. سپس با توجّه به قراردادهای استخداممستشاران آمریکایی و حضور آنها در ایران دولت شوروی یادداشتهای تهدید آمیزیبرای مقامهای ایرانی ارسال و دولت ایران را متهم کرد که کشور خود را به پایگاهی علیهکشور شوروی تبدیل کرده است. مهمترین حادثهای که در این سالها باعث تیرگی بیشترروابط دو کشور شد، سوء قصد نافرجام به شاه در پانزده بهمن ۱۳۲۷ هـ. ش و بازداشتاعضای حزب توده و محاکمه آنها بود. پس از این جریان، نیروهای شوروی در دومرحله بطور آشکار به پاسگاههای مرزی ایران در گرگان و آذربایجان حمله کرده، عدهای از نیروهای ایرانی را کشته یا به اسارت بردند. بحران و تیرگی روابط دو کشور تا سال۱۳۲۹ هـ. ش که سپهبد رزم آرا به نخست وزیری رسید، ادامه داشت. در این سال، باامضای دو یادداشت تفاهم مرزی و بازرگانی، روابط بحرانی و خطرناک دو کشور خاتمهیافت و بسیاری از مشکلات روابط دو کشور حل شد[ - ایران و قدرتهای بزرگ در جنگ جهانی دوم، ذوقی، ص ۳۵۵-۳۴۶؛ سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، هوشنگ مهدوی، ص ۱۲۷-۱۱۹ ]موضع شوروی در مقابل نهضت ملّی شدن نفت روابط ایران و شوروی سابق در اوج ملّی شدن نفت ایران، یعنی زمان نخست وزیریمصدق را میتوان به دو قسمت تقسیم کرد: دورهء دیکتاتوری استالین و دورهء مالنکوف. با توجه به شکست سیاست شوروی در مسأله تخلیه ایران، بحران آذربایجان، ردّتوافقنامه سه مادهای قوام سادچیکف در مجلس شورای ملّی ایران و سرخوردگیصفحۀ ۱۸۹سیاستمداران شوروی از ایران تا زمانی که استالین در مسند قدرت بود، روابط دو کشوربه حالت کاملاً عادی برنگشت. از این رو موضع شوروی در زمان نخست وزیری مصدّقو در حساسّترین لحظه های تاریخ معاصر ایران در صحنه بین المللی، سیاست بیاعتنایی، انتظار و رأی ممتنع یا غیبت در مجامع جهانی بود. علاوه بر اینها، چون مصدقنقش مؤثری در تصویب قانون منع امتیاز نفت به بیگانگان و ردّ توافقنامه قوام -سادچیکف داشت، مقامهای شوروی سابق و عوامل آنها در حزب توده ایران در اینمقطع با مصدق مخالف بودند و او را عامل امپریالیسم آمریکا دانسته، از سیاست«موازنه منفی» او ناراضی بودند[ - سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، هوشنگ مهدوی، ص ۲۰۱-۱۹۴ ] در اسفند ماه ۱۳۳۱ هـ. ش هنگامی که استالین درگذشت و گئورگی مالنکوفجانشین او شد، بتدریج آثار تغییر در سیاست خارجی شوروی هویدا شد وشعار«همزیستی مسالمت آمیز» و «بهبود روابط با کشورهای همسایه» مطرح شد. مسأله مهمدیگری که در داخل ایران باعث تغییر و تحوّل سیاست خارجی شوروی سابق و حزبتوده نسبت به دولت مصدق شد، پیروزی قیام سی تیر به رهبری آیت الله کاشانی - رهبرجناح مذهبی نهضت - بود. از این تاریخ به بعد و تا زمان کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ هـ. ش،روابط ایران وشوروی سابق به ظاهر بهبود پیدا کردو حزب توده نیز تغییر جهت داده، ازدولت مصدق حمایت میکرد.امّا مقامهای شوروی بطور عملی اقدام مثبتی در موردتحویل طلاهای[ - در آن زمان پشتوانه اسکناسهای چاپ شده طلا بود و به همین دلیل هر کشور مقداری طلا در کشورهای مهم به امانتمیگذشت و در صورت لزوم میتوانست از آن استفاده کند. جریان طلاهای ایران در شوروی از این مقوله بود ]ایران و خرید نفت ملّی شده ایران که کمک بسیار مهمّی به دولتایران بود، انجام نداده، در واقع به نوعی همکاری و همسویی با دشمن نهضت مردممسلمان ایران داشتند.[- سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، هوشنگ مهدوی، ص ۲۰۴-۲۰۲ ]روابط ایران و شوروی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ هـ. ش پس از کودتای ۲۸ مرداد و آغاز سلطهء همه جانبه آمریکا بر ایران، روابط ایران وشوروی همواره تابعه ای از روابط دو ابرقدرت بود. در این زمان، مقامهای شوروی اصفحۀ ۱۹۰یک سو خواستار گسترش روابط بین دو کشور بودند و از سوی دیگر در برابر بعضی ازسیاستهای منطقه ای و جهانی ایران دست به اعتراض زده، حتّی گاهی شاه را تهدیدمیکردند. یکی از آن سیاستها، عضویت ایران در پیمان منطقهای بغداد بود که مورداعتراض مقامهای شوروی قرار گرفت. در این زمان «مولوتوف» وزیر خارجه شوروینخستین اعتراضیه آن کشور را در مسکو تسلیم کاردار ایران کرد. در این اعتراضیه دولتآن کشور عضویت ایران در آن پیمان را خلاف رویه حُسن همجواری و ورود به دستهبندیهای جهانی دانسته، آن را محکوم کرد. هر چند دولت ایران به این اعتراضیه جوابداد، ولی مقامهای اتحاد شوروی دلایل ایران را قانع کننده ندانسته، اعتراضیه دیگریتسلیم ایران کردند. مسأله دیگری که در طی این سالهاو قبل از آغاز دوران تنش زدایی باعث تیرگی روابطدو کشور شد، امضای موافقتنامه دوجانبه نظامی بین ایران و آمریکا بود. در یازده اسفند۱۱۳۷ هـ. ش، یعنی چند روز پیش از امضای موافقتنامه دوجانبه نظامی، دولت ایران بااتکا به پشتیبانی آمریکا، اعلام کرد که مواد پنج و شش[ - گفتنی است که بر اساس مواد ۵ و ۶ عهدنامهء مزبور دولت شوروی سابق در صورتیکه در خاک ایران مورد تهدید دولت ثالثی قرارمیگرفت میتوانست نیروهای خود را وارد ایران کند. ] عهدنامهء ۱۳۰۰هـ. ش / ۱۹۲۱م، ایران و شوروی کهنه شده و قابل اجرا نیست. دولت شوروی ضمن تسلیم یکیادداشت اعتراضیه دیگر به دولت ایران، متذکر شد که موارد فوق الذکر به قوت خودباقی است و دولتایران حق لغو یکجانبهء آن را ندارد. پس از این مسأله، حملات مقامهایشوروی سابق به ایران، بویژه حملات شخصی «خروشچف» رهبر شوروی به شاه آغازشده و به روزنامه ها و رادیوهای دو کشور نیز سرایت کرد. پس از سقوط دولت اقبال وروی کار آمدن شریف امامی، روابط دو کشور بهبود چشمگیری پیدا نکرد، حتّی در زماننخست وزیری امینی تیره تر شد. این رویه تا آغاز دوران مشهور به تنش زدایی بینآمریکا و شوروی ادامه داشت[ - سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، هوشنگ مهدوی، ص ۲۷۴-۲۶۰؛ تاریخ نوین ایران، م.س.ایوانف، ترجمه هوشنگ تیزابی و حسن قائم پناه، ص ۲۶۲ ]صفحۀ ۱۹۱بهبود روابط در دوران تنش زدایی الف - همکاریهای بازرگانی، اقتصادی و فنی با آغاز دوران تنش زدایی، سیاست خارجی ایران نیز به ظاهر دچار تغییر و دگرگونیشد و شاه سیاست «خارجی مستقل ملی» را اعلام کرد. هدف از اعلام چنین سیاستی اینبود که نشان داده شود ایران تحت تأثیر هیچ کشوری نیست و خود بطور مستقل سیاستخارجی اش را تعیین میکند. امّا واقعیت خلاف این را نشان میداد، زیرا جهت گیریسیاست خارجی دولت ایران از آن تاریخ تا پیروزی انقلاب اسلامی همواره در جهتمنافع کشورهای غربی، بویژه آمریکا تنظیم میشد. به همین دلیل دولت محمد رضا شاههرگز تمایل زیادی به برقراری روابط سیاسی گسترده با اتحاد شوروی نداشت و فقط درصدد بود که روابط با آن کشور در سطوح بازرگانی، اقتصادی، ترانزیتی و فنی محدودباشد. از این رو در طول این سالها و قبل از پذیرش نقش ژاندارمری در منطقه چندینموافقتنامه در زمینه های گوناگون بازرگانی، اقتصادی، ترانزیتی و فنی با شوروی منعقدنمود که از جمله مهمترین آنها، امضای نخستین موافقتنامه بازرگانی و ترانزیتی بین دوکشور در سال ۱۳۴۳ هـ. ش، امضای دومین موافقتنامه از همین نوع در سال ۱۳۴۵ هـ. شصفحۀ ۱۹۲و سرانجام امضای بزرگترین موافقتنامه بازرگانی بین دو کشور در سال ۱۳۴۹ هـ. ش وپروتکل تأسیس شرکت مختلط حمل ونقل بود. امضای چنین توافقنامه هایی باعثافزایش سریع تبادلات بازرگانی بین دو کشور و ترانزیت کالا از خاک یکدیگر شد که درنوع خود در طول تاریخ بی نظیر و یا کم نظیر بود[ - تاریخ روابط خارجی ایران از پایان جنگ جهانی دوم تا سقوط رژیم پهلوی، ۱۸۳-۱۸۰؛ تاریخ نوین ایران، ص ۲۷۳-۲۷۱ ] علاوه بر موارد مذکور،رژیم شاه شوروی در زمینه های فنی و صنعتی نیز موفق بهانعقاد قراردادهای مهمی شدند که از جمله مهمترین آنها احداث کارخانه ذوب آهناصفهان، انتقال گاز ایران به آن کشور، تأسیس کارخانه ماشین سازی اراک، تأسیس سد برروی رودخانه ارس و توسعه و بازسازی تأسیسات شیلات و بنادر دریای خزر بود کهنقش مؤثری در حیات اجتماعی و اقتصادی ایران ایفا میکرد[ - همان، ص ۱۸۷-۱۸۴؛ تاریخ نوین ایران، ص ۲۷۵-۲۷۴ ]ب - گسترش بیشتر روابط در زمان ژاندارمی ایران روابط گستردهء بازرگانی، اقتصادی، صنعتی و فنی ایران و شوروی سابق که از آغازدوران تنش زدایی بین شرق و غرب آغاز شده بود، با پذیرش نقش ژاندارمی منطقه ازسوی شاه بر اساس سیاست دو ستونی نیکسون - کیسینجر، انتظار میرفت که دچاررکود شود. علاوه بر این، امضای عهدنامه دوستی وا تّحاد بین عراق و شوروی یکیدیگر از مسائلی بود که می توانست خدشه ای به روابط گسترده اقتصادی و تجاری ایرانو شوروی وارد سازد. امّا تأمین منافع و رضایت طرفین از موافقتنامه های پیشین سببگسترش بیشتر همکاریهای اقتصادی، فنی و حتّی فرهنگی بین دو کشور شد. از سال ۱۳۵۱ هـ. ش، یعنی زمانی که شاه بطور رسمی ژاندارم منطقه و حافظ منافعآمریکا در منطقه استراتژیک خلیج فارس شده بود و سیل تجهیزات و تسلیحات ومستشاران نظامی از آن کشور به ایران سرازیر بود، ایران و شوروی موفق به امضای چندموافقتنامه جدید در زمینه های فنی، اقتصادی، تجاری و ترانزیتی شدند، که از جملهمهمترین آنها امضای قرارداد بازرگانی و فنی در سال ۱۳۵۱ هـ. ش افزایش تولید ذوبآهن اصفهان، امضای موافقتنامه فرهنگی و مبادله استاد و دانشجو وامضای موافقتنامهصفحۀ ۱۹۳بیست ساله صدور گاز طبیعی ایران به آلمان و فرانسه از خاک شوروی در سال ۱۳۵۵ هـ. ش و... بود[ - سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، هوشنگ مهدوی، ص ۴۱۷-۴۱۳ ] البته لازم به ذکر است که این امر ناشی از مدیریت و درایت شاه ایراننبود بلکه این یک نوع احیاء سیاست موازنه مثبت در زمان قاجار بین روس و انگلیس بودکه حالا به صورت سیاست «مستقل ملی»از طرف شاه ارایه شده بود. صفحۀ ۱۹۴صفحۀ ۱۹۵ عدم تصویب توافقنامه قوام - سادچیکف از طرف مجلس شورای ملّی پانزدهم از یک سو وقراردادهای استخدام مستشاران آمریکایی و خرید سلاح از آن کشور به وسیله ایران از سوی دیگر،باعث تیرگی روابط دو کشور ایران و شوروی و آغاز بحران روابط دو کشور شد که سوء قصد به محمدرضا و بازداشت و محاکمه اعضای حزب توده در سال ۱۳۲۷ هـ. ش، باعث تشدید بیشتر آن بحران شدو تا دوران نخست وزیری سپهبد رزم آرا در سال ۱۳۲۹ هـ. ش ادامه یافت. موضع شوروی سابق در مقابل نهضت ملّی نفت ایران در مجامع بین المللی، بی اعتنایی، انتظار ورأی ممتنع و از نظر داخلی ابتدا مخالفت و سپس بظاهر همراهی بود، که در واقع مخالفت و نوعیهمراهی با سیاست انگلستان تلقی میشد. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ هـ. ش و آغاز سلطه همه جانبهء آمریکا بر ایران، شوروی سابقضمن حفظ ارتباط نسبی با ایران در مقابل بعضی از سیاستهای منطقهای و جهانی ایران (مثلعضویت در پیمان بغداد و امضای موافقتنامه دوجانبه نظامی با آمریکا) مخالفت کرده، حتّی گاه گاهیشاه را تهدید میکرد. با آغاز دوران تنش زدایی بین ابرقدرت شرق و غرب، روابط خارجی ایران و شوروی روز به روزگسترش یافته، در زمینه های بازرگانی، اقتصادی، صنعتی و فنی به بالاترین حد خود تا آن زمانرسید که از جمله مهمترین آنها احداث کارخانه ذوب آهن اصفهان، اجرای پروژه لولهء انتقال گاز ایرانبه شوروی تأسیس کارخانه ماشین سازی اراک و... بود.