عوامل ظهور نهضت مشروطه

زمینه های نهضت مشروطه

         یکی از مهمترین زمینه های داخلی نهضت مشروطیت، قیام تنباکو است. زمانی که‏ظلم و استبداد سراسر ایران را فرا گرفته و حکومت استبدادی ناصر الدین شاه قاجار بصفحۀ ۵۸مردم ایران سایه افکنده بود و به دنبال واگذاری امتیاز توتون و تنباکوی ایران به یک‏شرکت انگلیسی به نام «رژی»، مردم در سراسر ایران دست به اعتراض و قیام زدند و بارهبری و هدایت عُلما و روحانیون مبارزهء ریشه داری را آغاز کردند، شاه و اطرافیان او که‏با دریافت رشوه های کلان، این امتیاز را به بیگانگان اعطا کرده بودند، قصد داشتند به هروسیله ای که شده نهضت تنباکو را سرکوب کنند، امّا مردم پس از صدور فتوای آیت اللََّه‏العظمی میرزای شیرازی یکپارچه از آن اطاعت کردند و رژیم ناصر الدین شاه به ناچارتسلیم خواست مردم شد و امتیاز را لغو کرد[ - تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، مدنی، ج ۲، ص ۲۵ ]۲ - ظلم و استبداد پادشاهان قاجار: پادشاهان قاجار همانند سایر شاهان ایران، یگانه قدرت مطلق کشور بودند و قدرت‏آنها از طریق سلسله مراتب به حاکمان، شاهزادگان، خوانین، اربابان محلّی و مقامهای‏دولتی می رسید. مال، مقام و دارایی شاهان از هر گونه تجاوزی مصون بود، در حالی که‏جان، مال و ناموس مردم، هیچ گونه تضمین و تأمینی در مقام قدرت آنها نداشت و حتّی‏نمی توانست خارج از اراده پادشاهان باشد. شاه در واقع نقش قوّه مقننه، قضاییه ومجریه را داشت و به راحتی می توانست دست به هر اقدامی زده و از مردم به زورمالیات و خراج گرفته، آنها را زندانی یا اعدام کند[ - همان مدرک، ص ۲۹ ] دورهء طولانی پادشاهی ناصر الدین شاه و مظفر الدین شاه، به دلیل اعطای امتیازات وواگذاری منابع کشور به بیگانگان و سفرها و ولخرجیهای آنها به اروپا از یکسو و امتیازتوتون و تنباکو و پرداخت خسارت به شرکت رژی از سوی دیگر، باعث خالی شدنصفحۀ ۵۹خزانه کشور و در نتیجه افزایش فشار به مردم شد. همچنین فساد و رشوه‏خواری و آزادی‏عمل کارمندان دولت و حاکمان محلّی برای دریافت مالیات (خراج) بر مشکلات مردم‏افزود. این در حالی بود که مردم و علما و روشنفکران هر روز نسبت به این وقایع آگاه وآگاه تر می‏شدند و تحمّل این همه ظلم و ستم و استبداد را نداشتند و علیه آنها دست به‏اعتراض می زدند[ - تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، مدنی، ج ۲، ۳۰؛ تشیع و مشروطیت در ایران، عبد الهادی حائری، ص ۱۳ - ۱۴، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۴ ]۳ - فقر و بیچارگی مردم: سیاستهای استعماری روس و انگلیس در ایران که به واسطهء اعطای امتیازات، منابع مهّم‏مالی، معدنی و اقتصادی ایران را در اختیار گرفته بودند از یکسو، مشکلات طبیعی و فقدان‏وسائل حمل و نقل داخلی و بلایای آسمانی از سوی دیگر، باعث سقوط و زوال اقتصادایران در زمان قاجاریّه شده بود در نتیجه در این برهه از تاریخ ایران، مردم در فقر و بیچارگی‏دست و پا می زدند و عدّه زیادی هر سال برای پیدا کردن کار به کشورهای دیگر می‏رفتند[ - تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، مدنی، ج ۲، ص ۲۸ ] ایران از نظر تجارت خارجی تا این زمان از وضعیت خوبی برخوردار بود، امّا به علّت‏پیشرفت علم و صنعت در اروپا، افزایش تولید در سطح انبوه و نیاز به بازارهای جدید،صادرات کالاهای اروپا به ایران سرازیر شد. این در حالی بود که کالاهای تولیدی داخلی‏قابل رقابت با آنها نبود. از این رو، تعادل صادرات و واردات ایران از میان رفته و صنایع‏داخلی رو به رکود و ضعف نهاده، از رونق افتاد. عدّه ای که در گذشته از این راه امرارمعاش می کردند، بیکار شده، به تعداد بیکاران و بیچارگان افزوده شد. این فقر و فلاکت‏همراه با عیاشیها و خوشگذرانیهای پادشاهان، درباریان و والیان زمینه‏های مساعد ومناسب را برای مشروطیت آماده کرد[ - تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، مهدی ملک زاده، ج ۱، ص ۱۳۴، تهران، علمی، ۱۳۵۸ ]۴ - نقش مطبوعات: یکی از زمینه های مهّم نهضت مشروطیت و مشروطه طلبی در زمان قاجاریّه که بیشصفحۀ ۶۰از ابزارهای دیگر مؤثر واقع شد، نقش مطبوعات و رسانه های گروهی بود. روزنامه‏ها ونشریات به عنوان یک وسیله ارتباط جمعی نقش مهمّی در تغییر و تحوّلات اجتماعی‏معاصر و بویژه نهضت مشروطیت داشته اند[ - مطبوعات سیاسی ایران در عصر مشروطیت، عبد الرّحیم ذاکر حسین، ص ۴۰ - ۴۱، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۸ ] بعد از اقدامات امیر کبیر جهت تأسیس دارالفنون در ایران و اعزام عدّه‏ای دانشجو به‏اروپا و آشنایی آنها به فن چاپ و نشر و فراگیری آن و برگشت به ایران، برای اوّلین بار«میرزا صالح شیرازی» اقدام به انتشار روزنامه در سال ۱۲۱۶ هـ . ش (زمان محمد شاه درایران) کرد و بدین طریق روزنامه نگاری از دست دولتمردان به دست روشنفکران‏غرب‏گرا افتاد[ - نظام سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجاریّه، غلامرضا و رهرام، ص ۱۸۷، تهران، معین، ۱۳۶۷ ] این روزنامه ها و نشریات داخلی و خارجی به حکومت قاجاریّه حمله‏کرده، از وضع سیاسی و اجتماعی ایران انتقاد می کردند و خواستار حکومت قانون‏بودند. این نشریات نقش مهمّی در بسط و توسعه افکار جدید در ایران داشتند؛ به این‏معنی که آشنایی مردم از پیشرفتها و تحوّلات مهمّ در اروپا باعث شد که از نوع حکومت‏استبدادی ایران، فقر و عقب ماندگی و ولخرجیهای پادشاهان قاجاریّه نیز انتقاد کرده،خواستار الغای حکومت استبدادی در ایران باشند[ - مطبوعات سیاسی در عصر مشروطیت، ذاکر حسین، ص ۴۰ - ۵۲ ]۵ - فعالیّت گروهها و انجمنها: هر چند ممکن است در طول تاریخ ایران شاهد فعالیت گروهها و انجمنهای آشکار وپنهان باشیم، امّا تا اوایل مشروطیت هیچ مجمع مخفی یا آشکار سازمان یافته‏ای در ایران‏وجود نداشت. در واقع، ازاین تاریخ است که کم کم گروهها و انجمنهای آشکار و پنهان‏شکل گرفته، تجمع و فعالیتهای مردم را علیه حکومت سازماندهی می‏کردند[ - نظام سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجاریّه، ورهرام، ص ۳۹۰ ]صفحۀ ۶۱گروهها و انجمنها در نخستین مراحل نهضت مشروطیت به وسیلهء روشنفکران وروحانیون شکل گرفتند و سهم مهمّی در این نهضت ملّی و مردمی داشتند، تا حدّی که‏می‏توان گفت نهضت مشروطیت مدیون شکل گیری و فعالیتهای سرّی و آشکار این‏گروهها بود[ - همان مدرک، ص ۳۹۱ ] یکی از اوّلین کسانی که در این راه پیشقدم شد و اقدام به تشکیل انجمنی کرد «میرزاملکم خان ناظم الدوله» بود. وی از عاملان و سرسپردگان انگلیس بوده و در سراسرزندگی خود برای آن کشور جاسوسی کرد. او موفّق شد در سال ۱۲۳۷ هـ . ش/ ۱۸۵۸ م،فراموشخانه را در ایران تأسیس کند. علاوه بر فراموشخانه گروههای دیگری مانندانجمن مخفی، انجمن ملّی، کمیته انقلاب، انجمن شهرستانها، مجمع سرّی فراماسونها ومجمع «آدمیّت»، قبل از نهضت مشروطیت در ایران تشکیل شده و نقش مهمّی در رهبری،هدایت و روشنگری مردم داشته‏اند. بسیاری از رهبران مشروطه مانند آیت الله «طباطبایی»،«بهبهانی»، «ملک المتکلمین» و «سید جمال واعظ» عضو این گروهها و انجمنها بودند[ - همان مدرک، ص ۳۹۲ - ۴۱۲ ]۶ - تلاش علما و روحانیون: بدون هیچ شک و تردیدی باید گفت که نقش اساس و کلیدی در نهضت آزادی‏خواهانه و ضد استبدادی مشروطه، بر عهدهء عُلما و روحانیون بود. آنها با نفوذ روحانی ومعنوی خود در جامعهء مذهبی ایران توانستند نهضتی را علیه حکومت ظالمانه قاجاریّه به‏راه اندازند که بعدها باعث تحوّلات زیادی در ساختار سیاسی و اجتماعی ایران شد[ - جنبش مشروطیت در ایران، رسول جعفریان، انتشارات توس، قم، ۱۳۶۹ ] بزرگترین و مهمترین چهره‏های روحانی مشروطه خواه را می توان «سید جمال الدین‏اسد آبادی»، «شیخ فضل الله نوری»، «آخوند خراسانی»، «حاج شیخ عبد اللََّه‏مازندرانی»، «سید محمد طباطبایی»، «سید عبد الله بهبهانی»، «ملک المتکلمین» و«میرزا محمد حسن نایینی» نام برد. هر کدام از اینها به شکل خاصی مخالف حکومت‏استبدادی و خواهان نظام حکومتی مشروطه بودند. بعضی از این علما و روحانیون بزرگصفحۀ ۶۲با نوشتن کتابها و مقالات، زمینه‏های فکری مشروطیت را فراهم کرده و بعضی دیگر باشرکت و هدایت و رهبری نهضت مشروطیت نقش بسزایی در پیروزی و تداوم آن‏داشتند[ - تشیع و مشروطیت در ایران، حائری، ص ۹۶ - ۱۳۶ - تنزیه الامة و نتزیه الملّة یا حکومت از نظر اسلام محمد حسین نایینی، با توضیحات سید محمود طالقانی، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۱ ]۷ - روشنفکران غربگرا: از زمینه های فکری مهّم نهضت مشروطیت، روشنفکران آزادیخواه و غربگرا بودند.نفوذ افکار غرب گرایی در ایران از نظر تاریخی به زمان شاهزاده «عباس میرزا» بر می‏گردد، زیرا در این زمان به علّت پیشرفتهای علمی و صنعتی، تحوّلات مهمّی در اروپاصورت گرفته بود. «عباس میرزا» و پیشکارش «میرزا ابوالقاسم قائم مقام» به این نتیجه‏رسیدند که اگر ایران بخواهد با کشورهای اروپایی مقابله کند، باید از نظر نظامی وصنعتی دست به نوسازی بزند. به همین دلیل در سال ۱۱۹۰ هـ . ش/ ۱۸۱۱ م، عدّه ای‏دانشجو به انگلستان اعزام کردند[ - تشیع و مشروطیت در ایران، حائری، ص ۹۶ - ۱۳۶ ] بعدها، پس از تأسیس دار الفنون توسط امیر کبیر، عدهء بیشتری جهت فراگیری علوم وتکنولوژی جدید به اروپا اعزام شدند. این عدّه علاوه بر یادگیری علوم و فنون جدید، بانوع حکومت و سیستم سیاسی آنجا نیز آشنا شده، پس از بازگشت به ایران، افکار جدیدآزادی خواهی و روشنفکری غرب را در ایران رواج دادند. یکی از همین افراد روشنفکرو تحصیلکرده غرب به نام «میرزا صالح شیرازی» برای اوّلین بار در سال ۱۲۱۸ هـ . ش/۱۸۱۹ م، نخستین روزنامه فارسی و چاپخانه را در ایران تأسیس کرد[ - تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، مدنی، ج ۲، ص ۹ - ۱۹ ] از دیگر روشنفکران غربگرا که در رواج افکار آزادی خواهی، ضد استبدادی وحکومت قانون در صدر مشروطیت در ایران نقش مهمّی داشتند می‏توان «میرزا حسن‏خان سپهسالار»، «میرزا فتحعلی آخوند زاده»، «یوسف خان مستشار الدوله»، «میرزاملکم خان ناظم الدوله» و «عبد الرحیم طالب اُف» را نام برد[ - تشیع و مشروطیت در ایران، حائری، ص ۲۶ - ۶۰ ]صفحۀ ۶۳۱ - سلطه اقتصادی بیگانگان در ایران: اقتصاد سنتی ایران از دوران گذشته تا زمان قاجاریّه بویژه ناصر الدین شاه متکی برکشاورزی، صنایع دستی و مبادلات بازرگانی بود و وابستگی زیادی به خارج نداشت، امّاتحولات و ترقّی اروپاییان و رقابتهای روس و انگلیس در ایران باعث وابستگی اقتصادی‏ایران به بازارهای جهانی و بین المللی شد. در نتیجه، بازارهای محلّی از بین رفته وصنایع دستی و کشاورزی سنتی کم کم نابود گردید و تجارت و بازرگانی خارجی، به‏صورت یکطرفه رشد سریعی پیدا کرد؛ کالاهای خارجی وارد بازار ایران شد. در مقابل،مصرف کالاهای تولید داخلی به علّت قابل رقابت نبودن با نوع خارجی خود روز به روزرو به کاهش گرایید و بر عکس، مصرف کالاهای خارجی بیش از پیش افزایش پیدا کرد[ - قیام تنباکو، یعقوب آژند، ص ۴۱ - ۴۶، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۷ ] آزادی تجاری بیگانگان در ایران از یکسو و سیاست غارت منابع و مدیون کردن ایران‏به وسیله اعطای وامهایی با بهره زیاد به وسیله روس و انگلیس از سوی دیگر، در زمان‏ناصر الدین شاه و مظفر الدین شاه باعث سقوط و انحطاط اقتصاد سنتی و مستقل ایران‏شده، بر وابستگی ایران به بیگانگان و تسلط آنان بر شریان حیاتی کشور افزود[ - تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، مدنی، ج ۲، ص ۲۷ ] وابستگی اقتصادی ایران به کشورهای بیگانه، علاوه بر اینکه باعث بیکاری عدّهءزیادی از دارندگان صنایع دستی داخلی شد، بر مشکلات توزیع کالا از طریق بندرهای‏جنوب در شهرهای مرکزی و شمالی به علّت مشکلات حمل و نقل افزوده شد. این‏مسأله به شکل چشمگیری بر نارضایتی و فشار مردم افزوده، زمینه های لازم داخلی رابرای نهضت مشروطیت فراهم کرد[ - همان مدرک ]۲ - نقش جنبشهای آزادی خواهی و مشروطه طلبی در جهان: قبل از شروع نهضت مشروطه خواهی در ایران و همزمان با آن، جنبشهای‏صفحۀ ۶۴آزادی‏خواهی و مشروطه طلبی در سایر نقاط جهان بویژه در کشورهای همسایه نیز آغازشده بود که کشور ایران نمی‏توانست بی تأثیر از آنها باشد بطور مسلم، مردم ایران نیزتحت تأثیر این جریان آزادی خواهی جهانی بوده اند و می توان گفت مشروطه ایران ازنظر خارجی دنباله و ادامه سیر همان جنبشهای مشروطه خواهی بود که در بسیاری ازکشورهای جهان در آن زمان در حال گسترش و وقوع بود[ - تشیع و مشروطیت در ایران، حائری، ص ۲۴ ] در قرن نوزده و بویژه در نیمه دوم آن و اوایل قرن بیستم، جنبشها و نهضتهای زیادی‏در سایر کشورهای دنیا در حال شکل گیری یا پیمودن مراحل آخر پیروزی خود بودند که‏از جمله آنها نهضت مشروطه در روسیه، عثمانی، هند، مصر و ژاپن بودند. روندمشروطه در دو کشور همسایه ایران یعنی روسیه و عثمانی تأثیر بسزایی در ایران داشت،زیرا مردم ایران از گذشته‏های دور روابط نزدیک سیاسی و تجاری با این دو کشور داشته‏و روشنفکران زیادی از ایران در این کشور و همچنین هند و مصر ساکن یا در حال تردّدبودند. آنها روزنامه هایی نیز در آنجا منتشر می کردند که بعضی از آنها بطور مخفی یاآشکار وارد ایران می‏شد. در این نشریات، ایرانیان مقیم آن کشورها با الهام از آزادی‏خواهی و مشروطه طلبی، مطالبی را نوشته و جهت اطلاع مردم به ایران می فرستادند که‏تأثیر زیادی در ایران داشت و مهمترین آنها از عثمانی، مصر و هند وارد ایران می‏شد[ - همان مدرک، ص ۱۱ - ۲۵ ]۳ - حمایت انگلیس از نهضت مشروطیت: بعد از جنگهای ایران و روس و تحمیل قرار دادهای صلح گلستان و ترکمنچای که درهر دو قرار داد تأکید به حمایت از پادشاهی «عباس میرزا» شده بود، روسیه به واسطهءهمین معاهده‏های رسمی نفوذ زیادی در ساختار حکومتی و سیاسی ایران پیدا کرده‏براحتی در حکومت پادشاهان قاجار اعمال نفوذ می کرد. انگلستان از این جهت احساس‏نگرانی کرده، همواره در فکر توسعه نفوذ خود در ایران بود. بعد از شکل گیری نهضت مردمی مشروطیت، انگلیس نیز به علّت ضد استبدادیصفحۀ ۶۵بودن آن که در واقع مخالفت ضمنی با روسیه بود، با آن همراه شد و از مشروطه خواهان‏حمایت کرد. انگلیسیها تمایل داشتند که یک دگرگونی اساسی در ساختار سیاسی ایران‏پدید آید تا حکومت قاجاریّه که تحت سلطه و حمایت روسها بود، تضعیف شده ونیروهای تحصیلکردهء لیبرال و روشنفکران وابسته به سیاستهای انگلیس قدرت را دردست گیرند[ - جنبش مشروطیت ایران، جعفریان، ص ۷۵ - ۷۷ ] هدف دولت انگلیس از حمایت از نهضت مشروطه طلبی در ایران این بود که ضمن‏کاهش نفوذ روسیه در ایران، موقعیت خود را به عنوان قدرت بر تر در سیاست ایران‏تثبیت کند. دولت استعمارگر انگلیس در راستای این هدف از نهضت مشروطه حمایت‏کرده و کمک بزرگی نیز برای پیروزی آن نمود که نمونه بارز آن حمایت و تشویق مردم ازتحصن در سفارت انگلیس درتهران و در اختیار قرار دادن امکانات لازم برای آنها بود[ - همان مدرک، ص ۶۴ - ۲۲۳، (اقتباس)]

جرقه های نهضت مهاجرت صغری بدنبال کتک خوردن تاجران و تعطیلی بازار، مردم در مسجد شاه (مسجد امام خمینی‏ره فعلی) جمع شده و از سید جمال واعظ که سخنران مشهور آن زمان بود، دعوت کردندتا سخنرانی‏کند. هدف این اجتماع که آیت‏اللََّه سیدمحمّد طباطبایی و آیت اللََّه سید عبداللََّه‏بهبهانی نیز در آن حضور داشتند، تقاضای جلوگیری از ظلم و استبداد حکام به مردم ودرخواست تشکیل عدالتخانه از سوی دولت بود، امّا در میان سخنرانی سید جمال، بااشارهء امام جمعه که یکی از روحانیون وابسته به دربار بود، عده‏ای چماقدار به مردم‏هجوم برده و آنها را در تاریکی شب پراکنده کردند[ - تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، مدنی، ج ۲، ص ۱۰۰ ] بعد از حادثه اسفبار مسجد شاه که با اهانت کامل علیه مردم و روحانیون بزرگ‏صورت گرفته بود، مردم دیگر جای امنی برای تجمع و اعتراض خود نداشتند و به همین‏دلیل آیت اللََّه طباطبایی پیشنهاد کرد که برای جلوگیری از توطئه های کارگزاران رژیم درآستانهء حضرت عبد العظیم متحصن شوند و این پیشنهاد از سوی آیت اللّه بهبهانی ومردم پذیرفته شد. عین الدوله که از مهاجرت مردم اطلاع پیدا کرده بود، قصد جلوگیری‏از آن را داشت، امّا موفق نشد؟ سرانجام، مردم و علما در تاریخ ۱۶ شوال ۱۳۲۳ هـ . ق/ ۱۲۸۴ هـ . ش هجرت خود رااز تهران به سوی حضرت عبدالعظیم شروع کردند و در آنجا متحصن شدند. جمعیت‏مهاجرین زیاد بود و هر روز بر تعداد آنها افزوده می شد. «عین الدوله» قصد داشت که‏آنها را به تهران بازگرداند، امّا این بار هم نتوانست. متحصنین چند خواسته داشتند کهصفحۀ ۷۱عمده ترین آنها عبارت بود از: تأسیس عدالتخانه، اجرای قانون اسلام دربارهء آحاد مردم،عزل مسیو نوز بلژیکی از ریاست گمرکات، عزل علاء الدوله از حکومت تهران، لغومالیات بر مواجب، باز گرداندن حاج میرزا رضا به کرمان[ - تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، مدنی، ج ۲، ص ۱۰۲ - ۱۰۶ . (درخواستهای متحصنین در پاورقی صفحه ۱۰۶ این منبع آمده است.)] مظفر الدین شاه پس از اطلاع از درخواستهای آنان با همهء آنها موافقت کرد، ولی عین‏الدوله حاضر نبود دستور شاه را اجرا کند وبه همین منظور سه روز در مورد اجرای‏فرمان شاه مهلت خواست و قصد داشت که در این مدت انقلابیون را پراکنده کند و درنتیجه، مسأله منتفی شده و عزل علاء الدوله نیز اجرا نشود[ - همان مدرک، ۱۰۷ ] سرانجام پس از قبول درخواستها متحصنین آنها به اتفاق دو رهبر روحانی خود باکالسکه سلطنتی و با استقبال بی نظیر مردم به تهران بازگشتند و به این ترتیب تحصن یک‏ماهه با پیروزی و موفقیت کامل و با پذیرش تمام درخواستهای آنان از سوی مظفر الدین‏شاه به پایان رسید و مردم به مناسبت این پیروزی شهر تهران را چراغانی کردند[ - تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ملک زاده، ج ۲، ص ۳۰۹ ]مهاجرت کبری و اوج گیری مبارزات بعد از پذیرش درخواستهای مهاجرین از سوی شاه و بازگشت آنها به تهران، همه‏فکر می کردند که «عین الدوله» از موضع خصمانهء خود علیه مردم و عُلما دست برمی‏دارد، امّا چنین نشد و او همچنان به مخالفت خود ادامه داد. وی بعضی از خواستهای‏مخالفین مثل عزل حاکم تهران را انجام داد، ولی شخصی به نام «نیّر الدوله» را که بدتر ازعلاء الدوله بود، انتخاب کرد و اجرای بعضی دیگر را بطور کلی به فراموشی سپرد و به‏اعمال خشونت آمیز خود ادامه داد و سید جمال واعظ را تبعید کرد. اعمال عین الدوله نه‏تنها باعث ترس و وحشت مردم نشد، بلکه آزادی خواهان را به حرکت بیشتر و ادامهءنهضت تشویق کرد[ - تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی، مدنی، ج ۲، ص ۱۰۸ - ۱۱۲ ]صفحۀ ۷۲یکی از حوادث مهمّی که در این زمان بر شدّت مخالفت مردم برای مبارزه افزود، قتل‏یک طلبهء جوان به دست سربازان حکومت بود. حادثه از این قرار بود که حاج شیخ‏محمّد واعظ که از سخنرانان مشهور آن زمان بود و نقش مهمّی در بیداری مردم داشت،توسط نیروهای امنیتی رژیم دستگیر و به سرباز خانه برده شد. طلبه های جوان برای‏رهایی او به محل بازداشت وی حمله بردند و بر اثر درگیری، یکی از آنها به نام «سیدعبد الحمید» به قتل رسید. مردم جنازهء او را بر سر دستها گرفته و به مسجد بردند و برمخالفت خود با رژیم افزودند[ - انقلاب مشروطیت، عبد اللََّه جاسبی، ص ۳۵، انتشارات حزب جمهوری اسلامی، بی تا، بی جا ] قتل این طلبهء جوان بر احساسات و مخالفت مردم افزود و آنها در مسجد شاه اجتماع‏کردند. در این هنگام شیخ فضل اللََّه نوری نیز به مردم و آیات عظام طباطبایی و بهبهانی‏پیوست. عین الدوله باز هم تصمیم گرفت به زور متوسل شود و بنا به دستور او سربازان‏حکومت، مسجد را محاصره کردند. اطراف مسجد به وسیلهء نیروهای مردمی سنگربندی شد و مردم به مقاومت خود ادامه دادند. درگیری شدیدی آغاز شد و حدود صدنفر از مردم کشته شدند و با شجاعت و رشادت بی نظیر آیت اللََّه بهبهانی مبارزه درمسجد ادامه پیدا کرد. شاه و عین الدوله تلاش کردند که مردم از مسجد خارج شوند.عُلما نیز سه راه به او پیشنهاد کردند: یا کاری به آنها نداشته باشند یا دستور گشایش‏مجلس را بدهند یا به آنها امنیت داده شود تا از شهر خارج شوند که سوّمی از سوی‏حکومت پذیرفته شد[ - همان مدرک، ص ۳۶ ] وقتی مردم دیدند حتّی در خانهء خدا هم امنیت ندارند، چارهء کار را خروج از تهران‏دانستند و به همین دلیل پیشنهاد آیت اللََّه طباطبایی مبنی بر هجرت به قم مورد موافقت‏قرار گرفت. این مهاجرت - در تاریخ دوشنبه بیستم تیرماه ۱۲۸۵ هـ . ش برابر با ۲۳جمادی الاولی ۱۳۲۴ هـ . ق - با حضور سه هزار نفر از مردم از تهران به سوی قم انجام‏شد و به «مهاجرت کبری» مشهور گشت. عین الدوله قصد داشت که بین روحانیون تفرقه‏و جدایی بیندازد، امّا در این کار خود نیز شکست خورد، زیرا شیخ «فضل الله نوری» هم‏صفحۀ ۷۳به مهاجرین پیوست و همه عُلما و روحانیون آزادی خواه و مشروطه طلب همراه مردم‏بودند. با توجّه به اینکه بسیاری از کارهای روزمرهء مردم در آن زمان به دست روحانیون‏انجام می شد، با هجرت آنها بیشتر امور مردم مختل شده و مشکلات زیادی به وجودآمد[ - تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ملک زاده، ج ۲، ص ۳۶۴ ] یکی دیگر از حوادث مهم در این زمان، تحصن مردم در سفارت انگلیس بود. با توجّه‏به اینکه علمای بزرگ تهران، پناهگاه مردم در مقابل فشارها و تهدیدهای «عین الدوله»بودند و آنها هم در قم به سر می بردند، عده ای تصمیم گرفتند، برای در امان ماندن ازفشار وی به سفارت انگلیس پناه ببرند و در آنجا تحصن اختیار کنند. انگلستان که در حال‏رقابت با روس بر سر قدرت در ایران بود، کمکهای زیادی به مشروطه خواهان متحصن‏در سفارت کرد و از خواستهء آنها حمایت کرده، به دولت جهت برآوردن خواسته های‏آنان فشار آورد[ - جنبش مشروطیت ایران، رسول جعفریان، ص ۱۰۵ - ۱۲۴، انتشارات توس، قم، ۱۳۶۹ ] پس از چندی که از هجرت کبری و تحصن در سفارت انگلیس گذشت، مظفر الدین‏شاه اطلاع پیدا کرد که عدّهء زیادی از مردم و حتّی سربازان به صف مبارزان پیوسته‏اند وبه‏همین دلیل خواسته های متحصنین را جویا شد. آنها پنج مورد را اعلام کردند که برکناری «عین الدوله» و تشکیل عدالتخانه در رأس خواسته های آنان بود[ - تاریخ سیاسی معاصر ایران، مدنی، ج ۱، ص ۵۷ ]پیروزی نهضت و صدور فرمان مشروطیت عزل «عین الدوله» که روابط نزدیکی با شاه داشت، برای مظفر الدین شاه بسیارمشکل و گران بود، ولی چارهء دیگری وجود نداشت. در این میان، عین الدوله بسختی درمقابل درخواستهای متحصنین در قم و سفارت انگلیس مقاومت کرده، سعی داشت هرطوری که شده در مقام صدر اعظمی باقی مانده، استعفا ندهد. سرانجام، مظفر الدین شاه دستور عزل «عین الدوله» را صادر کرده، دو نفر از بزرگانصفحۀ ۷۴قاجار را به قم فرستاد تا علما و مردم را به تهران باز گردانند و در همین حال، فرمان‏مشروطیت را نیز صادر کرد، امّا چون فرمان او گنگ و نامفهوم بود مردم قبول نکردند وشاه ناچار شد فرمان تکمیلی را بصراحت تأکید بر تشکیل مجلس شورای اسلامی‏داشت، صادر کند.[ - تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، مدنی، ج ۲، ص ۱۱۹ - ۱۲۰ ](۱۲۸۵ هـ . ش/ ۱۳۲۴ هـ . ق.) بدین ترتیب، با صدور فرمان مشروطیت و تشکیل مجلس شورا، حکومت استبدادکبیر تبدیل به مشروطه شد و فرمان مشروطیت به امضای «محمد علی میرزا» (ولیعهد)نیز رسید و «میرزا نصر الله خان مشیر الدوله» به نخست وزیری برگزیده و مأمور انجام‏مقدمات برای تشکیل مجلس شورا شد. او با کمک فرزند تحصیلکردهء خود و چند نفردیگ[ - این افراد عبارت بودند از: میرزا حسن خان و میرزا حسین خان فرزندان مشیر الدوله و صنیع الدوله مرتضی قلی خان و دو برادراو مهدی قلی خان و محمد قلی خان ] اوّلین قانون انتخابات را نوشت. و انتخابات تهران که به صورت صنفی بود،برگزار شد. شصت نفر نماینده از گروههای روحانیون، اعیان، بازرگانان، کشاورزان وپیشه وران انتخاب شدند و مجلس شورای ملّی در تاریخ ۱۴ مهر ۱۲۸۵ در کاخ گلستان وبا حضور شاه و با نطق کوتاه او افتتاح شد و نهضت مردم به پیروزی رسید[ - تاریخ سیاسی معاصر ایران، مدنی، ج ۱، ص ۵۶ - ۵۸ ]حوادث بعد از مشروطیت الف - واقعه کرمان: در کرمان، علاوه بر اقلیتهای مذهبی مانند زردشتی و یهودی، فرقه هایی از مسلمانان‏به نام «شیخیه» و «صوفیه» زندگی می کردند. در این زمان و در ماه محرم و صفر یکی ازوعاظ آنان را خارج از دین اسلام دانست. این گروهها که مورد حمایت شاهزاده‏«رکن‏الدوله» حاکم وقت کرمان بودند، زمینه تبعید واعظ مذکور (شیخ شمشیری) رافراهم کردند، امّا مردم کرمان و عُلما، شیخ را مورد تأیید قرار دادند و درگیری نسبتاصفحۀ ۶۸شدیدی بین شیخیه و شیعیان رخ داد که چند نفر از شیخیه کشته شدند. به دنبال این‏حادثه، «رکن الدوله» عزل شد و ظفر السلطنه جانشین او شد. حاکم جدید حاج محمدرضا مجتهد کرمانی که یکی از روحانیون بزرگ کرمان بود و از شمشیری حمایت کرده‏بود را به اتفّاق چند نفر به دارالحکومه برده و آنها را کتک زد[ - تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی، سید جلال الدین مدنی، ج ۲، ص ۹۳، دفتر انتشارات اسلامی ] این اقدام حاکم جدید مورداعتراض مردم کرمان و سراسرکشور قرار گرفته و بهانه‏ای برای‏اعتراض علیه حکومت شد. علمای تهران بویژه آیت اللََّه طباطبایی و آیت اللََّه بهبهانی بر اعتراض‏خود به عین‏الدوله - صدر اعظم - افزودند و زمینه مناسب برای شروع نهضت فراهم شد[ - همان مدرک، ص ۹۵ ]ب - حادثهء نوز بلژیکی: «مسیو نوز» که مدّت چند سال برای اصلاح امور گمرکی در ایران به سر می برد و درمدّت کوتاهی با کمک عوامل روسی بر کل گمرکات ایران مسلط شده بود و روابط بسیارنزدیکی با درباریان و روسها داشت، در یکی از مجالس لباس روحانیون را پوشیده و باآن عکس گرفته بود. این عکس به تعداد زیادی چاپ شد و در اختیار مردم قرار گرفت.انتشار این عکس که یک کافر لباس روحانی به تن کرده بود، اهانت بزرگی به روحانیت‏تلقی می شد و از طرفی هم چون مردم به علّت اقدامات سختگیرانه او در امور گمرکی دل‏خوشی از او نداشتند، اعتراضات شدیدی را علیه او برانگیخت. مردم و روحانیون فرصت راغنیمت شمرده، در همه جا دست به تبلیغات وسیع علیه او زده، خواستار مجازات او شدند.حکومت سعی می کرد این قضیه را ناچیز جلوه دهد، امّا مردم و روحانیون آن را وسیله ای برای‏ادامهء مبارزه قرار داده، در جهت روند نهضت از آن به شکل شایسته ای استفاده کردند[ - تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی، مدنی، ج ۲، ص ۹۷ ]ج - تخریب بانک استقراضی روس: یکی از حوادث مهمّی که در این زمان در تحریک احساسات مردم مؤثر واقع شدصفحۀ ۶۹احداث بانک استقراضی روس در یک زمین وقفی و در قبرستان مسلمانان بود[ - تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، مهدی ملک زاده، ج ۱، ص ۲۲۳، انتشارات علمی ] روس و انگلیس که در گرفتن امتیازات از ایران با هم رقابت داشتند، در محل بنای‏بانک نیز با هم رقابت می کردند و سعی می کردند آن را در بهترین نقطه تهران تأسیس‏کنند. به همین دلیل، بهترین مکان برای بانک روسی، قبرستان بازار امیر تهران تشخیص‏داده شد. روسها خانه های اطراف آن را خریده و قبرستان را تصرف کردند و شروع به‏تخریب آنجا نمودند. تصرف و حفاری قبرستان مسلمانان در زمین وقفی به وسیلهء کُفارتوهینی آشکار به مقدسات مسلمانان بود و به همین دلیل روحانیون و طبقات مختلف‏مردم علیه دولت و بانک روسی قیام کرده، آن را خلاف شرع دانستند و از دولت خواستارجلوگیری این عمل نامشروع شدند. پس از اینکه دولت به درخواست آنها ترتیب اثرنداد، مردم به راهنمایی عُلما و روحانیون شبانه به محل مذکور هجوم برده، ساختمان‏نیمه کارهء بانک را ویران کردند. هر چند رئیس بانک نزد صدر اعظم شکایت کرد، امّا بافشار مردم و عُلما نتوانست کاری از پیش ببرد[ - همان مدرک، ص ۲۲۴ ]د - تنبیه تاجران: در دوران قاجاریه، بیشتر قند مصرفی ایران از روسیه تأمین می شد. روسیه نیز در این‏مقطع تاریخی در حال جنگ با ژاپن - جنگ ۱۹۰۴ - ۱۹۰۵ م - بود به همین دلیل واردات‏قند از کشور روسیه کم و یا قطع شده و قند در ایران، بویژه تهران، گران شده بود.«علاءالدوله» حاکم تهران که مردی مستبد، قلدر و ستمگر بود، تصمیم گرفت چند نفر ازتاجران معروف قند را به دار الحکومه دعوت کرده و علّت گران شدن قند را از آنها سؤال‏کند، امّا هدف اصلی او این بود که تجار را که در جریان «مسیو نوز بلژیکی» سرکشی‏کرده بودند، گوشمالی دهد تا برای دیگران درس عبرت شود[ - تاریخ بیداری ایرانیان، ناظم الاسلام کرمانی، ج ۱، ص ۳۳۱ ، بی نا، بی تا ] وی از میان تاجران دعوت شده، چهار نفر را که تاجر قند بودند، انتخاب کرد و دستورداد که به فلک بسته، شلاق بزنند. بی احترامی و کتک زدن تجار خوش نام بازار بویژهصفحۀ ۷۰«حاج سید هاشم قندی» که به دیانت و صداقت مشهور بوده، باعث اعتراض شدید مردم‏و تعطیلی بازار و تجمع در مسجد شاه (مسجد امام خمینی ره) شد[ - تاریخ بیداری ایرانیان، ناظم الاسلام کرمانی، ج ۱، ص ۳۳۲ ]الف - استبداد صغیر: «مظفر الدین شاه» ده روز پس از امضای قانون اساسی مشروطیت در گذشت وفرزندش «محمّد علی میرزا» به پادشاهی رسید. وی هر چند ابتدا از طرفداران مشروطه‏بود و قانون اساسی را نیز امضا نمود و سوگند یاد کرده بود که با اساس مشروطه مخالفت‏نکند، امّا پس از به قدرت رسیدن، تغییر رویه داده با مشروطه و مجلس شورای ملّی‏مخالفت کرد. او ابتدا «میرزا علی اصغر اتابک» امین السلطان را که مخالف مشروطه بود،از اروپا فرا خوانده به نخست وزیری منصوب کرد، امّا «امین السلطان» به دست فردی بهصفحۀ ۷۵نام عباس آقا صراف تبریزی به قتل رسید. پس از این واقعه، مخالفت محمّد علی شاه بامشروطه و مجلس بیشتر شد. او پس از اینکه چندین بار سوگند یاد کرده و پشت قرآن‏سوگند نامه نوشت، ولی سرانجام به بهانه گرمی هوا به باغ شاه رفت و با کمک «لیاخوف»روسی در سال ۱۲۸۶ از آنجا مجلس را به توپ بست و بعضی از نمایندگان مجلس کشته‏شده و عده ای دیگر زندانی یا تبعید شدند. بدین ترتیب «استبداد صغیر» تشکیل شد. امّاپس از چندی مردم تبریز، رشت، اصفهان و سایر نقاط دیگر ایران مبارزه را علیه‏محمّدعلی‏شاه آغاز کردند و سرانجام در تاریخ ۲۳ تیر ۱۲۸۸ هـ . ش تهران را تصرف‏کرده و محمد علی شاه به سفارت روس پناهنده شد. سران مشروطیت نیز او را ازپادشاهی عزل و پسر دوازده ساله اش «احمد میرزا» را با نام «احمد شاه» به سلطنت‏برگزیدند[ - تاریخ سیاسی معاصر ایران، مدنی، ج ۱، ص ۶۰ - ۶۴ ]ب - شهادت شیخ فضل اللََّه نوری: شیخ فضل اللََّه نوری از روحانیون برجسته ای بود که از اوایل نهضت مشروطیت درآن شرکت داشت و در هجرت کبری نیز در کنار مردم و سایر عُلما بود. او در تنظیم وتدوین قانون اساسی مشروطه و متمم آن سهم بسزایی داشت و نظارت پنج نفر ازمجتهدین بر قوانین مجلس، حاصل تلاش این عالم وارسته و آزادی خواه بود[ - تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، مدنی، ج ۲، ص ۱۲۹ - ۱۴۵ ] وی پس از اینکه دید مشروطه از اهداف خود منحرف شده و خلاف اسلام عمل می‏کند، راه تبلیغ علیه آن را در پیش گرفت و در حضرت عبد العظیم تحصن اختیار کرد وخواهان «مشروطه مشروعه» شد، امّا روشنفکران غربی که میراث خوار نهضت شده‏بودند نمی توانستند تحمّل چنین اندیشهء خالص اسلامی را داشته باشند و چون افکار اورا خلاف اهداف خود دیدند پس از سقوط استبداد صغیر وی را به محاکمه کشیده و دردادگاه خود او را به اعدام محکوم کردند. حُکم صادر شده به اجرا گذاشته شد. بدین‏ترتیب آنان صاحب تفکّر «مشروطه مشروعه» را در کشور اسلامی و به بهانه ضصفحۀ ۷۶مشروطیت از سر راه افکار لیبرالیستی و غربی خود برداشتند[ - تاریخ تحولات سیاسی و رابط خارجی ایران، مدنی ج ۲، ص ۱۹۹ ]ج - احمد شاه و تغییر سلطنت در ایران: در زمان پادشاهی احمد شاه (۱۲۸۸ هـ . ش تا ۱۳۰۴ هـ . ش) مردم ایران حوادث‏زادی را پشت سر گذاشتند. قراردادهای بیگانگان[ - انعقاد قراردادهای ۱۹۱۵ و ۱۹۱۹ و ۱۹۲۱ در این زمان بود ] در مورد ایران و اشغال کشورمان ازسوی متفقین در جنگ اوّل جهانی از یکسو و هرج و مرج و شورشهای داخلی از سوی‏دیگر، زمینه های دیکتاتوری را فراهم کرده بود. رضا خان میر پنج که از سوی احمد شاه‏لقب «سردار سپه» گرفته بود، هر روز قدرتمندتر می شد و راه را برای به دست‏گیری‏سلطنت آماده می کرد. او ابتدا شعار جمهوری خواهی از سر داد، امّا پس از مدت‏کوتاهی از آن دست کشیده، به پادشاهی روی آورد و کم کم زمینه های خلع احمد شاه راکه مدت طولانی در اروپا بود، فراهم کرد[ - تاریخ سیاسی معاصر ایران، مدنی، ج‏۱، ص ۹۷ - ۱۱۱ ] سرانجام، در نهم آبان ۱۳۰۴ گروهی از نمایندگان ماده واحده ای تقدیم مجلس کرده‏و با تصویب آن سلطنت را از پادشاهان قاجار خلع کرده و به رضا خان پهلوی واگذارکردند. بدین ترتیب، بساط حکومت قاجار از صحنهء تاریخ ایران برچیده و حکومت‏پهلوی جانشین آن شد[ - همان مدرک، ص ۱۱۲ - ۱۱۳ ]

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

خلاصه :

پس از اینکه زمینه های داخلی و خارجی نهضت مشروطیت فراهم شد، نیاز به جرقه هایی داشت‏تا بطور علنی نهضت علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی آغاز شود. واقعه کرمان، حادثه مسیونوزبلژیکی در تهران، تأسیس بانک استقراضی روس در قبرستان مسلمانان و تنبیه تاجران قند فروش ازسوی علاء الدوله شروع نهضت را در پی داشت. مردم و روحانیون پس از کتک خوردن تاجران در مسجد شاه جمع شده، خواستار جلوگیری از ظلم‏به مردم و تشکیل عدالتخانه شدند. این اجتماع با تحریک امام جمعه و با اهانت به مردم و عُلماپراکنده شد و به دنبال آن هجرت صغری از تهران به حضرت عبد العظیم شروع شد و مردم در آنجاتحصن کردند. پس از قبول درخواستهای متحصنین از سوی مظفر الدین شاه، آنها به تهران برگشتند امّا عین‏الدوله از اجرای کامل خواست های آنان سرباز زده، پس از درگیری و کشته شدن یکی از طلبه ها،مردم دوباره در مسجد جمع شدند که به محاصره نیروهای حکومت در آمدند و پس از چندی بادرخواست آنان مبنی بر خروج از تهران موافقت شد. بدین ترتیب، مهاجرت کبری با حرکت آنان ازتهران به قم و تحصن در حرم حضرت معصومه(ع) آغاز گشت. مظفر الدین شاه پس از اینکه متوجه شد هر روز بر تعداد مهاجرین در قم و متحصنین در سفارت‏انگلیس افزوده می شود، با درخواستهای آنان موافقت کرد و عین الدوله را بر کنار و فرمان مشروطیت‏را صادر نمود و مردم به تهران برگشتند. پس از مظفر الدین شاه، محمد علی شاه به سلطنت رسید که با مشروطیت مخالفت کرده ومجلس را به توپ بست و استبداد صغیر را به وجود آورد که پس از چندی از سوی آزادی خواهان برکنار شد و پسرش احمد شاه (دوازده ساله) به پادشاهی رسید. وی نیز در سال ۱۳۰۴ از سلطنت خلع وحکومت قاجار برچیده و پادشاهی رضا خان میرپنج آغاز شد.